Neden bitki ? Neden bitkisel ekstre ? Metabolomik bunun neresinde ?

Bitkisel ilaçlar tek etken maddeden oluşan ilaçlardan farklı özellikler gösterirler.  Daha önceki yazılarımda da örneklerini verdiğim gibi bazı etken maddeler bitkilerden saf olarak elde edilip kullanılırken bazıları ise doğrudan bitki, bitki kombinasyonları ya da bitkisel ilaç olarak kullanılmaları tercih edilir. Bitkisel ilaçların etkisinin bileşiminde bulunan çok sayıda maddenin bir arada etki göstermesi ile ortaya çıktığı düşünülmektedir. Bu sayede bitkide bulunan bazı etkili bileşiklerin yan etkilerinin azaldığı ve bitkiden beklenen etkinin arttığı belirtilmektedir. Genel olarak bitkilerin bu şekilde bitkide bulunan maddelerin farklı mekanizmalar ile bir arada etki göstermesi ile ortaya çıkan etkiye “çok hedefli etki, multitarget etki, multifaktorial etki  ya da polyvalent etki” denmektedir. Bu durum farklı maddelerin vücutta aynı hedefe etki göstermesi ya da aynı maddenin farklı hedeflere etki göstermesi şeklinde açıklanabilir ki bu ikinci durum bir bitkinin neden birden fazla farmakolojik etki gösterebildiğini açıklar. Bu şekilde polyvalent etkiye birkaç bitki örneği verelim.

Alzheimer hastalığı tedavisinde kullanılan Ginkgo biloba ekstresinin ileri yaşlarda bilişsel fonksiyon bozukluklarını düzelttiği ortaya konmuş, bu ekstre içinde bulunan maddeler tek tek denendiği zaman aynı etki gözlenmemiştir. Benzer durum Ginseng, Hypericum (Sarı kantaron), Glycyrrhiza glabra (Meyan kökü) gibi pek çok bitki için de söz konusudur.   

Bunun yanında bu şekilde çok hedefli etkiler geleneksel Çin tıbbında, ayurvedada, ya da geleneksel Japon Tıbbı “Kampo” da aynı anda birden fazla bitkinin kullanıldığı bitkisel ilaçlar için de söz konusudur. Resimde bir geleneksel Çin ilacında bulunan bitkilerin çoklu etkisinin nasıl kesiştiği ne çok etki mekanizmasının aynı anda ortaya çıktığını görebilirsiniz. Ki bu görüntü bitkilerin etkilerinin ortaya çıkması ile ilgili benim çok hoşuma gider.

Çok hedefli etki örneği (1) 

Saf madde yerine bitki ekstrelerinin seçilmesine sebep olan bir diğer durum da bitkilerde bulunan maddelerin izolasyon sonrası yapılarının bozulmasıdır. Örneğin Valeriana, Sarımsak (Allium sativum), Zencefil (Zingiber officinalis), Şerbetçi otu (Humulus lupulus) gibi  bitkilerin etken maddeleri izolasyon sonrası etkinliklerini kaybettikleri için doğrudan bitkisel ilaç şeklinde kullanılmaları tercih edilir. Benzer şekilde etkili bileşiği tespit edilemeyen bitkiler, ya da aynı anda çok sayıda maddenin etki gösterdiği bitkilerde saf maddenin izole edilerek kullanılması mümkün olmamaktadır.

Bu durum bitkisel ekstrelerin yapılarının aydınlatılması gerekliliğini ortadan kaldırmamaktadır. Bitkilerin etkinliğinin araştırılması, yan etkilerinin, etkileşimlerinin belirlenmesi, etki mekanizmalarının tespit edilebilmesi amacıyla çok sayıda farklı teknik geliştirilmiştir. Örneğin bunlardan biri de organizmada bitkiden ortaya çıkan tüm metabolitlerin araştırılmasını sağlayan “metabolomik”dir ki bunun şu an sadece ismini verip geçeceğim. Bu teknikle bitkisel ilaca ait neredeyse tüm metabolitlerin tespiti mümkün olabilecektir. Metabolomik ile doğal kaynaklardan ilaç keşfi, bitkisel ürünlerin kalite kontrol çalışmaları, bitkisel ürünlerde farmakovijilans gibi pek çok araştırma alanı daha güvenilir sonuçlar ile ortaya konabilecektir. Benzer şekilde metabolomik ya da bu metabolit parmak izi çalışmaları özellikle son yıllarda çok fazla karşılaşılan katıştırmanın da (yani bitkisel ürüne aslında onda bulunmayan başka bir maddenin karıştırılması, adulteration) tespit edilebilmesinin önünü açmıştır. Bitkisel ürünlerde metabolomik araştırmalara artık sıklıkla rastlamaktayız. Bu sebeple bu konu ile alakalı bir kaç makale okumanızı tavsiye ederim. 

Burada hiçbir zaman bitkilerden elde edilen morfin, atropin, taksol gibi saf maddelerin önemini azaltmak istemiyorum. Ama belirtmek istediğim her zaman çok tartışma konusu olan bitki ekstrelerinin kullanımını desteklemek ve bilimsel bir temele oturtmak..

Güzel bir yaz günü diliyorum.. 

(1) Tang ve ark., 2016. A Network Pharmacology Approach to Uncover the Pharmacological Mechanism of XuanHuSuo Powder on Osteoarthritis. Evidence-based complementary and alternative medicine, Vol. 2016, ID 3246946.